op. 31, Scherzo b-moll

Autograf Scherza, mimo że stanowił punkt wyjścia dla publikacji utworu, ma częściowo roboczy charakter, o czym świadczy stosunkowo duża liczba skreśleń i poprawek. Nie ma w nim również skrobań, które spotykamy w bardziej starannych autografach. Ponadto brak strony tytułowej i w ogóle tytułu i dedykacji (ołówkowy wpis nad początkiem utworu najprawdopodobniej nie pochodzi z czasów Chopina). Porównanie z opartą na A kopią Fontany (KF) ujawnia ponadto, że gdy Chopin prze­ka­zał go Fontanie do przepisania, A nie był jeszcze całkiem wykończony, głównie jeśli chodzi o wskazówki wykonawcze, zwłaszcza dynamiczne i pedalizacyjne. Są bowiem takie fragmenty, w których pewne grupy oznaczeń były wpisane w obu rękopisach przez Chopina, i to czasem różniące się od siebie, np.:

• określenia dynamiczne w t. 114-117 i analog.,
• łuki w t. 274-276,
• pedalizacja w t. 346-357,
• łuk, akcenty,  i  w t. 538-540.

Są też takie miejsca, w których oznaczenia A nie pojawiają się w KF, a nie wydaje się, by można to było przypisać niedokładności kopisty, np. znak  w t. 179 i 630. Powstaje zatem kwestia chronologii Cho­pinowskich uzupełnień w obu rękopisach. Logiczne wydaje się, że po sporządzeniu KF Chopin przejrzał i uzupełnił ją jako pierwszą – oparte na niej Wn1 ukazało się najprawdopodobniej wcześniej niż bazujące na autografie Wf, więc wysłanie jej do Lipska mogło być pilniejsze. Następnie wrócił jeszcze do A, aby choć częściowo uzupełnić jego braki, co wszakże zrobił tylko wyrywkowo, prawdopodobnie z powodu pośpiechu i licząc na korektę Wf. Niektóre uzupełnienia sugerują jednak, że przynajmniej część uzupełnień była wprowadzana w A i KF równolegle, np. w t. 346-357. Niewykluczone wreszcie, że Chopin najpierw zrobił szybkie poprawki w A, który np. miał być z jakichś powodów pilnie przekazany Schlesingerowi, a potem znacznie dokładniej opracował KF. Na szczęście niepewność ta nie ma zasadniczego wpływu na tekst główny – nie ulega wątpliwości, że dokładne, Chopinowskie oznaczenia wyko­nawcze KF nie zostały potem uznane za niepotrzebne, muszą więc być uwzględnione. Indywidualnej analizy wymagają jedynie rozbieżności innego rodzaju niż obecność lub brak jakiegoś oznaczenia. Miejsc tych jest niewiele – najważniejsze to odmienne określenia dynamiczne w t. 114-117 i analog. – nie prowadzi to więc do poważnych trudności redakcyjnych.

Wśród licznych poprawek widocznych w A wiele ukazuje wcześniejsze wersje pewnych szczegółów melodycznych, harmonicznych, rytmicznych, a także szlifowanie oznaczeń wykonawczych, np.:

• poprawki łukowania, np. w t. 61-62, 309-311, 495-514, 561-562, 756-757,
• wielokrotne poprawki, zdradzające intensywną pracę nad kształtem ósemkowej figury akompaniującej w t. 66,
• usunięcie łuku przetrzymującego des³ w t. 84-85,
• udoskonalenie rysunku figur akompaniamentu w t. 113-114 i 702,
• zmiana kończącej pasaż ćwierćnuty w t. 125,
• zastąpienie  przez  w t. 303 i 305,
• zastąpienie akordu pojedynczą nutą basową w t. 307,
• dopracowanie notacji partii l.r. w temacie cis-moll, t. 310-311,
• skreślenie 4 par widełek dynamicznych w t. 334-349,
• ulepszenie melodyczne figuracji w t. 340 i 348,
• zmiana normalnej wielkości ósemek na drobne w t. 395,
• zmiana akordów l.r. w t. 521-522,
• usunięcie znaków  w t. 736 i 744,
• zastąpienie dwóch równoległych wskazówek – agogicznej i dynamicznej – jedną w t. 748-749,
• trudne do kompletnego rozszyfrowania skreślenia określeń w t. 756 i 764.

Chopin kontrolował również notację chromatyczną, zwłaszcza we frag­mentach utrzymanych w tonacji odległej od zdefiniowanej przez znaki przy­klu­czowe. Świadczą o tym skreślenia niekoniecznych znaków przy­godnych (z których część wedle współczesnych standardów należało zachować jako znaki ostrzegawcze), np. w t. 490-492, 494, 496. Występują również zmiany enharmoniczne, np. w t. 63, 535 czy 730.

W ostatecznej postaci A posłużył za podkład do Wf1, o czym świadczy numer wydawniczy tego wydania wpisany na 1. stronie A i liczne ołów­kowe znaki sztycharskie, wyznaczające rozplanowanie tekstu na sys­temy i strony zgodne – z niewielkimi tylko wyjątkami – z zastosowanym w Wf. Korespondencja w sprawie publikacji dzieła pozwala nieco dokładniej zastanowić się nad datą powstania A. W liście z 9 lipca 1837 r. paryski przedstawiciel frimy Breitkopf & Härtel, H. A. Probst, informował centralę, że kupił trzy nowe utwory Chopina, w tym Scherzo, a 11 września Chopin podpisał pokwitowanie stwierdzające przekazanie rękopisu (KF) i odbiór honorarium (1000 franków za op. 29-31). Czy 9 lipca Chopin miał już gotowy autograf Scherza, nie jest całkiem pewne, gdyż informacja o za­kupieniu kompozycji nie musiała się wiązać z przekazaniem rękopisu, co było zazwyczaj potwierdzane dopiero pokwitowaniem otrzymania hono­rarium (a i to nie zawsze – do tegoż listu Probst dołączył rękopis Etiud op. 25, za który zapłacono już w lutym). Nie jest też pewne, czy wzmian­ka z czerwcowego listu do Antoniego Wodzińskiego – "Piszę i gotuję ma­nuskrypt." – odnosi sie do Scherza; mogły to być właśnie Etiudy op. 25, których wykończenie opóźniało się i w momencie pisania listu było już zapewne pilne*. W każdym razie 11 września była gotowa – napisana i poprawiona przez Chopina – kopia A, który w związku z tym musiał być kompletny odpowiednio wcześniej (nie licząc wspomnianych wyżej, ewentualnych dodatkowych poprawek i uzupełnień). Ostatecznie, naj­bardziej prawdopodobnym okresem powstania A wydaje się więc być lipiec-sierpień 1837 r.

A nie jest wolny od błędów:

• brak przenośników oktawowych w t. 9, 14-17 i 31-33, a także 262,
• typowe dla Chopina przeoczenia przygodnych znaków chromatycznych, np. w t. 209, 445, 493, 494, 499-500,
• brak łuków przetrzymujących c² w t. 211-212, gis-e¹ w t. 375-376, fis-fis¹ w t. 392-393,
• brak arpeggiów w t. 557,
• przeoczenie kasowników w 1. akordzie t. 706.

^* List Probsta cytowany jest w: Jeffrey Kallberg Granice poznania Chopina: płeć, historia i gatunek muzyczny, s. 238, Warszawa 2013. Pokwitowania i listy Chopina omówiono na podstawie: Zofia Helman, Zbigniew Skowron, Hanna Wróblewska Straus (red.) Korespondencja Fryderyka Chopina, t. 2, cz. I, s. 686, 648, 657-658, Warszawa 2017.