op. 44, Polonez fis-moll

Przyjmuje się na ogół, że Wf1 oparte było na zaginionej kopii Fontany, [KF], co wynika z listów Chopina do Fontany, pisanych latem i jesienią 1841 r. Przewija się tam kwestia publikacji op. 44-46:

• 23 sierpnia Chopin pisze "Proponuję mu [Mechettemu] nowy manu­skrypt (rodzaj poloneza, ale to więcej fantazja)", 18 września "[...] przygotuj się na przepisanie owego Poloneza", a 1 paździer­ni­ka "[...] jeszcze nie oddawaj mego Poloneza Leonowi (chociaż już go przepisałeś), bo ja Ci poślę jutro list do Mechettego[...]".
• W liście z 6 października czytamy: "Posyłam Ci Preludium [op. 45], większym [c]harakterem dla Schl[esingera], a mniejszym, dla Mechettego. Obetniesz podobnie manuskrypt mojego pisania Polo­neza, złożysz [...] podobnie do owego Preludium, [...] zapieczętu­jesz w kopertę, którą Ci posyłam, i oddasz Leonowi w ręce z popro­szeniem, żeby pocztą posłał, bo Mechetti czeka na to." Wynika stąd, że Fontana otrzymał dwa autografy Preludium, z których jeden miał oddać Schlesingerowi, a drugi wysłać wraz z autografem Poloneza do Wiednia. Z poprzednio cytowanych listów wiemy, że Fontana miał też przepisać Poloneza, a skoro do Wiednia miał być wysłany autograf, [KF] musiała być przeznaczona dla wydawcy paryskiego.
• Za potwierdzenie tego domysłu niech służy wyrażone wprost pole­ce­nie dotyczące Allegra de Concert op. 46 (list z 18 października) – "[...] Allegro maestoso, co Ci dziś posyłam, [...] przepisz. Twoje [czyli kopia] zostanie w Paryżu."

Dodatkowe potwierdzenie istnienia [KF] Poloneza stanowi zachowanie się sporządzonych przez Fontanę kopii innych utworów wydanych w 2. poło­wie 1841 r., zarówno przed op. 44 (Tarantela op. 43), jak i po (Allegro de Concert op. 46, Nokturny op. 48 i Fantazja op. 49).

Dość dużą liczbę różnic pomiędzy Wf1 a Wn1 można wytłumaczyć uzu­peł­nieniami dokonanymi przez Chopina w [A] już po sporządzeniu [KF], przeoczeniami i innymi pomyłkami kopisty i sztycharzy, nie mówiąc już o Chopinowskiej korekcie Wf1, którą omawiamy poniżej. Możliwość za­ist­nienia takiego scenariusza potwierdza korespondencja Chopina, który pod koniec września przyjechał do Paryża na kilka dni i mógł uzupełnić [A], licząc się z koniecznością pilnego wysłania go do Wiednia*. Niemniej jednak, jeśli zapomnieć o wnioskach płynących z korespondencji, narzu­cającym się wyjaśnieniem tak znacznych rozbieżności jest istnienie niezależnych podkładów dla tych wydań, czyli dwóch autografów.
Rozwiązanie takie zaproponował Franco Luigi Viero w swoim wydaniu Poloneza**, postulując jako podkład do Wf1 drugi, pospiesznie napisany autograf Chopina (zaginiony, jak pozostałe rękopisy op. 44). Wzajemna relacja obu autografów byłaby zbliżona do tej, jaką prezentują zachowane autografy Polonezów op. 40 (wcześniejszy tylko w postaci fotokopii) – odmienne zestawy oznaczeń wykonawczych i liczne inne, drobne różnice, brak pedalizacji w późniejszym autografie. Oto przykładowe różnice między Wf1 i Wn1, które hipoteza dwóch autografów tłumaczy w sposób bardziej naturalny niż inne:

• niemal całkowity brak w Wf1 pedalizacji skrajnych części Poloneza;
• notacja wydzielonego głosu pr.r. w t. 13-15, 35-40 i analog. – nie­wąt­pliwie błędna pisownia Wf byłaby zrozumiała w wy­daniu opar­tym na autografie, ale nie na kopii Fontany, który nie powielał Chopinowskiej maniery pisania laseczek zawsze z prawej strony główek nutowych;
• szereg drobnych różnic, które przy założeniu istnienia [A] i [KF] mogły powstać w wyniku niezbyt prawdopodobnych poprawek mało znaczących szczegółów lub wielokrotnych niedokładności czy przeoczeń w analogicznych sytuacjach:
• akcent i kropka w Wn1 – akcent i łuk w Wf1 w t. 25,
•  w Wn1 –  w Wf1 w t. 52, 78 i 285,
• łuk triolowy tylko w Wf1 w t. 108, 
• różne zestawy kropek staccato w t. 111-112,
• odmienny układ wiązań i łuków w t. 125-126,
• różne umiejscowienie znaku  w t. 184-185,
• brak w Wf1  w t. 261,  w t. 267 i  w t. 268.

Przyjmując tę hipotezę, należałoby jeszcze wyjaśnić, co stało się z wymie­nianą w listach [KF]. Są dwie możliwości:

• Kopia w ogóle nie powstała. Cytowany wyżej fragment listu Chopi­na z 1 pażdziernika – "chociaż już go [Poloneza] przepisałeś" – można by ewentualnie rozumieć jako "chociaż zapewne już go przepisałeś". Innymi słowy Chopin być może tylko zakładał, że Fontana już się uporał z przepisywaniem utworu, ale nie widział gotowej [KF], będąc kilka dni wcześniej w Paryżu. Dlaczego jednak z całej grupy utworów (op. 43-49) Fontana miałby pominąć akurat Poloneza, można tylko spekulować. Bardziej prawdopodobna wydaje się więc poniższa, druga możliwość.
• Kopia powstała, ale już po wysłaniu [A] do Wiednia stała się niedo­stępna lub nie nadawała się do użytku – zaginęła, spłonęła, zosta­ła zalana lub zabrudzona – co zmusiło Chopina do własnoręcznego spisania Poloneza ponownie.

W późniejszym o 11 lat internetowym artykule*** Viero, autor tej hipo­tezy, zrezygnował z niej na rzecz innej, w myśl której podkładem dla Wf1 była jednak [KF], a różnice w stosunku do Wn1, w tym pedalizacja skraj­­nych części Poloneza, są efektem dowolnej adiustacji tego ostat­niego. Zdaniem redakcji, jest to najmniej prawdopodobny scenariusz, co dokładniej omawiamy w charakterystyce Wn1.

Uwagi do poszczególnych taktów formułujemy, uwzględniając na ogół pierwszą omówioną filiację, czyli przy założeniu istnienia [KF] jako pod­kładu dla Wf i późniejszych zmian w [A], będącym podkładem dla Wn.

Wf1 było korygowane przez Chopina, który wprowadził do tekstu szereg istotnych zmian o charakterze autorskich ulepszeń, np.:

• dodanie cis w 4 akordach pr.r. w t. 18 i analog.,
• obniżenie o tercję ostatniej ósemki w t. 94, 96, 118 i 120,
• opóźnienie rozwiązania septymy w t. 143 i 163,
• zmiany w t. 217-220, obejmujące m.in. zdwojenie w górnej sekście motywu w głosie tenorowym.

Mimo korekty wiele błędów pozostało niepoprawionych, np.:

• błąd tercjowy w t. 8, błędne nuty w t. 15, 91, 100,
• brak kasowników przed najwyższą oktawą pr.r. (d³-d⁴) w t. 16,
• błędy rytmiczne w t. 29, 31, 50, 61-62,
• brak  podwyższającego C na Cis w t. 34, d¹ na dis¹ w t. 151, g¹ na gis¹ w t. 226,
• brak kasowników podwyższających ges^1,2,3 na g^1,2,3 w t. 58-59, obniżających gis⁽¹⁾ na g⁽¹⁾ w t. 95-96, cis⁽¹⁾ na c⁽¹⁾ w t. 97,
• brak  przywracającego h¹ w t. 172,
• zniekształcone łuki przetrzymujące h w t. 199-202,
• pomyłkowy  zamiast  w zakończeniu trylu w t. 279,
• błędnie umiejscowiony akcent w t. 284.

Prezentowany w mUltimate Chopin egzemplarz, jedyny znany z tego nakładu, jest zdefektowany – brak w nim dwóch stron, obejmujących t. 105-168. W odcinku tym uważamy więc – z konieczności – Wf1 za zgodne z Wf2.

^* List Chopina z Paryża do George Sand w Nohant, 25 września 1841: "Oto jestem na rue Tronchet; drogę przebyłem bez zmęczenia. Jest godzina jedenasta rano."
List Chopina z Nohant do Fontany w Paryżu, 1 października 1841: "Wczoraj, we czwartek, stanąłem tutaj."
Oznacza to, że Chopin był w Paryżu od 25 do 28 września (podróż trwała około 2 dni, co detalicznie opisuje George Sand w liście do Eugeniusza Delacroix) i mógł poczynić uzupełnienia w [A]. Ewentualne poprawki w [KF] mogły poczekać, nie mówiąc o możliwości wprowadzenia zmian w korekcie Wf.
(List G. Sand do E. Delacroix z 23 VIII 1841, w: Correspondance, red. G. Lubin, t. V, Paryż 1969, s. 405. Cytowany w artykule F. L. Viero, s. 12 – patrz niżej.)
** F. F. Chopin Polacche, red. Franco Luigi Viero, Edizioni de Cygno, Corsico (Mediolan) 2002.
*** F. L. Viero For a Correct Recensio of Chopin's Polonaise Op. 44, dostęp 29-05-2023.