op. 27 nr 1, Nokturn cis-moll

Nokturn – utwór przywołujący nastrój nocy, przeważnie spokojny, medytacyjny w charakterze, choć niepozbawiony kontrastów. Włoski termin notturno występował często w nazwach utworów muzycznych w XVIII wieku, jednak francuski odpowiednik tego terminu użyty został po raz pierwszy w odniesieniu do kilku lirycznych utworów Johna Fielda na fortepian skomponowanych między rokiem 1812 i 1836. Nokturny Fielda były również inspiracją dla Chopina: idiomatyczne w charakterze, wykorzystujące możliwości dźwiękowe nowych fortepianów; przetrzymujący pedał w szczególności pozwolił Fieldowi rozszerzyć ambitus harmonicznego akompaniamentu w stosunku do istniejących i powszechnie stosowanych schematów basu Albertiego, z konieczności leżącego w zasięgu palców pianisty. W melodyce swoich nokturnów Field przemycił na grunt fortepianowy kantylenowość opery włoskiej, z którą miał styczność podczas pobytu w Rosji w pierwszej dekadzie XVIII wieku. Jak pisał Liszt w przedmowie do wydania nokturnów Fielda w 1859 roku, otworzyły one drogę dla wszelkich kompozycji o zbliżonym charakterze, które do tej pory pojawiały się pod różnymi tytułami, takimi jak Pieśni bez słów, Impromptus, czy ballady i to właśnie w nich należy szukać genezy utworów pisanych, aby wyrazić najgłębsze, intymne emocje i uczucia.

Chociaż rozpiętość emocjonalna w większości nokturnów Fielda nie jest zbyt szeroka, a struktura fraz często bywa przewidywalna, tym co wywarło ogromne wrażenie na kolejnych kompozytorach epoki romantyzmu, zwłaszcza na Chopinie, który podziwiał Fielda zarówno jako pianistę, jak i kompozytora, była swego rodzaju powściągliwa elegancja języka muzycznego oraz pełne inwencji figuracje. Nokturny były komponowane wówczas przeważnie przez pianistów-kompozytorów: Johanna Baptista Cramera, Friedricha Kalkbrennera, Carla Czernego, Henri Bertiniego, Roberta Schumanna (Nachtstücke op. 23), Franciszka Liszta (transkrypcje jego pieśni Liebesträume były opisane jako nokturny), Sigismunda Thalberga czy Theodora Döhlera. Jednakże to właśnie 20 (oraz wydane pośmiertnie Lento con gran espressione cis moll, opisane przez Ludwikę Chopin w spisie utworów niewydanych jako „Lento w rodzaju nokturnu”) skomponowanych przez Chopina nokturnów zajmuje w historii gatunku specjalne miejsce.

Nokturny Chopina (zwłaszcza op. 48 nr 1) wyróżniają się intensywnością większą niż u Fielda, dużo dalej posuniętą inwencją melodyczną. Wyrafinowana harmonia odnajduje swoje ujście w złożonym, skomplikowanym kontrapunkcie, który nigdy nie wydaje się zbędny lub wymuszony. Forma nierzadko odchodzi od schematu ABA, stanowiącego formalne podstawy nokturnów Fielda.

Chociaż apogeum fortepianowego nokturnu przypada na twórczość Chopina, gatunek ten nie przestał być popularny w kolejnych pokoleniach. Gabriel Fauré napisał 13 nokturnów; Vincent d’Indy, Eric Satie, i Francis Poulenc także mieli swój wkład w rozwój gatunku. Wśród późnych kompozycji Liszta znajdziemy nokturn En rêve (1885 r.); słynne nokturny komponował także Michaił Glinka, Mili Balakieriew, Piotr Czajkowski (op. 10 nr 1 F-dur i op. 19 nr 4 cis-moll), Edward Grieg (Nokturn C-dur op. 54 nr 4), Rimski-Korsakow (Nokturn d-moll), czy Aleksander Skriabin (Preludium i Nokturn na lewą rękę op. 9). Nokturny były także pisane na orkiestrę, czego dobrze znanym przykładem jest uwertura do Snu Nocy Letniej Feliksa Mendelssohna, w której nastrój nocy tworzy stonowana barwa rogu, podobnie jak w XVIII-wiecznym notturno. George Bizet napisał nieopublikowany nokturn na orkiestrę, zaś Trois nocturnes Claude’a Debussy’ego (Nuages, Fêtes i Sirènes) należą do największych osiągnięć francuskiego impresjonizmu muzycznego.

Nokturn cis-moll op. 27 nr 1

Para Nokturnów opus 27, zestrojona przez dwa enharmoniczne oblicza jednej tonacji: cis–moll/Des–dur, przynosi jak gdyby idealne urzeczywistnienie dwu odmian gatunku.

Nokturn Des–dur, drugi z pary, nazwać można idealną wprost konkretyzacją nokturnu odmiany romansowej. Nokturn cis–moll (pierwszy) skomponowany został natomiast jako odmiana nokturnu o charakterze elegijnym. W „Allgemeine Musikalische Zeitung” można było przeczytać po ukazaniu się opusu 27 drukiem w Lipsku: „Jest to marzenie senne, które wchodzi w taniec z tęsknotą; wybiera smutek, gdyż radości, którą kocha, nie może odnaleźć”. W pozornym spokoju tej melodii Artur Hedley słyszy wahanie i niepokój, a w niezwykłym brzmieniu specyficznie ukształtowanego (rozległego) akompaniamentu – nastrój głębokiej nocy i tajemnicy. Środkowa część jest gwałtowna, pełna pasji, napisana w innym tempie, innym metrum i innej tonacji. Końcowy recytatyw jest kulminacją dramatycznego napięcia, po której powraca muzyka elegijnego zadumania.

Próbowano odczytywać treść tej nokturnowej opowieści. Jarosław Iwaszkiewicz zaproponował interpretację utworu, w tej odmianie nokturnów Chopina odnajdując „nocne dumanie o wierności czy miłości – połączone z nocnym rozmyślaniem o ojczyźnie”.

Autor: Mieczysław Tomaszewski na podstawie “Chopin. Człowiek, Dzieło, Rezonans”