op. 27 nr 2, Nokturn Des-dur

Nokturn – utwór przywołujący nastrój nocy, przeważnie spokojny, medytacyjny w charakterze, choć niepozbawiony kontrastów. Włoski termin notturno występował często w nazwach utworów muzycznych w XVIII wieku, jednak francuski odpowiednik tego terminu użyty został po raz pierwszy w odniesieniu do kilku lirycznych utworów Johna Fielda na fortepian skomponowanych między rokiem 1812 i 1836. Nokturny Fielda były również inspiracją dla Chopina: idiomatyczne w charakterze, wykorzystujące możliwości dźwiękowe nowych fortepianów; przetrzymujący pedał w szczególności pozwolił Fieldowi rozszerzyć ambitus harmonicznego akompaniamentu w stosunku do istniejących i powszechnie stosowanych schematów basu Albertiego, z konieczności leżącego w zasięgu palców pianisty. W melodyce swoich nokturnów Field przemycił na grunt fortepianowy kantylenowość opery włoskiej, z którą miał styczność podczas pobytu w Rosji w pierwszej dekadzie XIX wieku. Jak pisał Liszt w przedmowie do wydania nokturnów Fielda w 1859 roku, otworzyły one drogę dla wszelkich kompozycji o zbliżonym charakterze, które do tej pory pojawiały się pod różnymi tytułami, takimi jak Pieśni bez słów, Impromptus, czy ballady i to właśnie w nich należy szukać genezy utworów pisanych, aby wyrazić najgłębsze, intymne emocje i uczucia.

Chociaż rozpiętość emocjonalna w większości nokturnów Fielda nie jest zbyt szeroka, a struktura fraz często bywa przewidywalna, tym co wywarło ogromne wrażenie na kolejnych kompozytorach epoki romantyzmu, zwłaszcza na Chopinie, który podziwiał Fielda zarówno jako pianistę, jak i kompozytora, była swego rodzaju powściągliwa elegancja języka muzycznego oraz pełne inwencji figuracje. Nokturny były komponowane wówczas przeważnie przez pianistów-kompozytorów: Johanna Baptista Cramera, Friedricha Kalkbrennera, Carla Czernego, Henri Bertiniego, Roberta Schumanna (Nachtstücke op. 23), Franciszka Liszta (transkrypcje jego pieśni Liebesträume były opisane jako nokturny), Sigismunda Thalberga czy Theodora Döhlera. Jednakże to właśnie 20 (oraz wydane pośmiertnie Lento con gran espressione cis moll, opisane przez Ludwikę Chopin w spisie utworów niewydanych jako „Lento w rodzaju nokturnu”) skomponowanych przez Chopina nokturnów zajmuje w historii gatunku specjalne miejsce.

Nokturny Chopina (zwłaszcza op. 48 nr 1) wyróżniają się intensywnością większą niż u Fielda, dużo dalej posuniętą inwencją melodyczną. Wyrafinowana harmonia odnajduje swoje ujście w złożonym, skomplikowanym kontrapunkcie, który nigdy nie wydaje się zbędny lub wymuszony. Forma nierzadko odchodzi od schematu ABA, stanowiącego formalną podstawę nokturnów Fielda.

Chociaż apogeum fortepianowego nokturnu przypada na twórczość Chopina, gatunek ten nie przestał być popularny w kolejnych pokoleniach. Gabriel Fauré napisał 13 nokturnów; Vincent d’Indy, Eric Satie, i Francis Poulenc także mieli swój wkład w rozwój gatunku. Wśród późnych kompozycji Liszta znajdziemy nokturn En rêve (1885 r.); słynne nokturny komponował także Michaił Glinka, Mili Balakieriew, Piotr Czajkowski (op. 10 nr 1 F-dur i op. 19 nr 4 cis-moll), Edward Grieg (Nokturn C-dur op. 54 nr 4), Rimski-Korsakow (Nokturn d-moll), czy Aleksander Skriabin (Preludium i Nokturn na lewą rękę op. 9). Nokturny były także pisane na orkiestrę, czego dobrze znanym przykładem jest uwertura do Snu Nocy Letniej Feliksa Mendelssohna, w której nastrój nocy tworzy stonowana barwa rogu, podobnie jak w XVIII-wiecznym notturno. George Bizet napisał nieopublikowany nokturn na orkiestrę, zaś Trois nocturnes Claude’a Debussy’ego (Nuages, Fêtes i Sirènes) należą do największych osiągnięć francuskiego impresjonizmu muzycznego.

Nokturn Des-dur op. 27 nr 2

Para Nokturnów opus 27, zestrojona przez dwa enharmoniczne oblicza jednej tonacji: cis–moll/Des–dur, przynosi jak gdyby idealne urzeczywistnienie dwu odmian gatunku.

Nokturn cis–moll (pierwszy) skomponowany został jako odmiana nokturnu o charakterze elegijnym. Nokturn Des–dur, drugi z pary, jest zupełnym przeciwieństwem nokturnu cis-moll, najsilniej jest w nim zarysowany idiom nokturnu „romansowego”. W przekonaniu monografistów nic doskonalszego w tym rodzaju nie udało się Chopinowi stworzyć. Hugo Leichtentritt kantylenę, która otwiera utwór, nazywa „poruszająco piękną”. Ten inicjalny, a zarazem główny temat nokturnu, wypowiadany dolce – zawsze głosem samotnym (solowym) – ma swoje dopełnienie, wyrażane espressivo, zawsze w tercjach i sekstach, brzmiących namiętnie (appassionato) i dźwięcznie. Króluje jednak temat inicjalny, ulegający kolejnym przeistoczeniom, ostatnie z nich zapiera dech. Formę tego nokturnu można nazwać kotwicowo-wariacyjną – czuje się w nim dążący ku kulminacji i końcowemu uciszeniu, naturalny i odwieczny rytm powracania i odmieniania.

André Gide, który pozostawił zadziwiająco trafny zbiór myśli nazwany Notatkami o Chopinie, z niezwykłą intuicją uchwycił w słowach rodzaj muzyki Nokturnu Des–dur. Na jednej ze stron notatnika zanotował: „Chopin grał tak, jakby wciąż jeszcze czegoś szukał, jakby jeszcze tworzył i odkrywał myśl swoją stopniowo”. Pisarz ostrzega: „To urocze wahanie, to coś niespodziewanego i pełnego zachwytu nie będzie możliwe, jeżeli utwór podany nam zostanie przez pianistę jako całość skończona, (...), obiektywna – a nie tak jakbyśmy byli świadkami jego stopniowego tworzenia...”

Autor: Mieczysław Tomaszewski (na podstawie “Chopin. Człowiek, Dzieło, Rezonans”)

Zasady tworzenia tekstu głównego
Nokturnu Des-dur op. 27 nr 2

Za podstawę przyjmujemy Wf, jako najpóźniejsze ze źródeł auten­tycznych, wykorzystanych w procesie publikacji Nokturnu. Błędy i niedokładności sztycharzy poprawiamy na podstawie A. Uwzględniamy zmiany dynamiczne, warianty i inne naniesienia pochodzące z czterech zachowanych egzemplarzy lekcyjnych oraz zanotowane przez Franchomme'a w WfFr.