Gatunek poloneza
Polonez jako gatunek miniatury tanecznej wywodzi się z polskiej muzyki ludowej – wiejski polonez (nazywany również chodzonym, chmielowym, powolnym, okrągłym) był powolnym tańcem w metrum trójdzielnym o prostej strukturze melodyczno-rytmicznej. Zaadaptowany w XVII w. przez polską szlachtę jako taniec dworski, stał się wyrafinowanym, wytwornym w charakterze tańcem godnym eleganckich, bogatych dworów szlacheckich. Jego procesyjny charakter sprawił, że polonez nie tylko zyskał popularność w Polsce, ale też rozprzestrzenił się po całej Europie – pod koniec XVII w. był jednym z najbardziej popularnych tańców na dworach wielu krajów, a od poł. XVIII w. jego francuska nazwa polonaise zaczęła funkcjonować także w polskich źródłach.
Wiele przykładów melodii tanecznych o polskich tytułach, takich jak polnischer Tanz, chorea polonica, czy polacca zostało zebranych w XVI-wiecznych tabulaturach lutniowych i organowych. Najwcześniejszy znany przykład tańca o polskim tytule pochodzi z tabulatury lutniowej z Norymbergi z 1544 r., późniejsze odnajdujemy m.in. w tabulaturze organowej Jana z Lublina (1537-48), Ammerbacha (1583 r.), czy Nörmigera (1598 r.). Melodie te jednak nie wykazują jeszcze cech poloneza w kształcie, w jakim znamy go dziś. Pierwszym znanym przykładem melodii, której cechy rytmiczne i melodyczne przyporządkowują ją do gatunku poloneza, jest kolęda W żłobie leży (poł. XVII w.). Około 100 lat później polonez jest już dojrzałym i bardziej ukształtowanym gatunkiem – świadczy o tym m.in. instrumentacyjne prowadzenie melodii, wykorzystanie modnych rokokowych stylizacji i figuracji, delikatne zabarwienie języka harmonicznego imitujące folklor (np. kwarty lidyjskie), czy w pełni wykształcona część trio w formie binarnej lub da capo. Przykłady takie odnajdujemy m.in. w liczącej ponad 350 polonezów kolekcji Anny Marii Saskiej, córki króla Augusta III (II poł. XVIII w.). Polonezy należą już w tym czasie do repertuaru tanecznego kompozytorów takich jak François Couperin, Georg Philipp Telemann, czy Jan Sebastian Bach, a w II poł. XVIII w. także Wilhelm Friedemann Bach, Wolfgang Amadeusz Mozart, czy Ludwik van Beethoven.
W swoim traktacie Der vollkommene Capellmeister z 1739 r. Johann Mattheson zwracał uwagę na pełen emocji i namiętności charakter poloneza. Ta retoryka znalazła odzwierciedlenie zwłaszcza w niestabilnej politycznie Polsce końca XVIII w., kiedy to mieszanka dostojności i szczerej, przejmującej melancholii nad wyraz trafnie opisywała nastroje niepewnych losu swojej ojczyzny Polaków. W tym duchu polonezy pisali m.in. książę Maciej Radziwiłł, Jan Stefani, czy Michał Ogiński. W twórczości Ogińskiego przeważył pierwiastek melancholijny. Jego polonezy straciły swój użytkowy charakter na rzecz instrumentalnych miniatur tanecznych charakterystycznych dla nurtu sentymentalnego, o programowych, sugestywnych tytułach (np. słynne Pożegnanie Ojczyzny). Polonezy Karola Kurpińskiego zachowują z kolei dostojny, majestatyczny, uroczysty styl, który wskazuje również na okoliczności, w jakich utwory te były wykonywane, np. polonez Witaj Królu na powitanie cara Rosji w 1825 r. Jednak już od początku XIX w. polonez zatracał swój symboliczny charakter, stając się jedną z popularnych miniatur tanecznych, stanowiących trzon twórczości kompozytorów stylu brillant. Do tego nurtu należą m.in. polonezy Marii Szymanowskiej czy Franciszka Lessla.
Wyjątkową popularnością polonez cieszył się w XIX-wiecznej Rosji (do 1833 r. hymnem państwowym był chóralny polonez autorstwa Józefa Kozłowskiego). Polonez, dzięki pełnemu przepychu i majestatu charakterowi, był dobrze przyjmowany na rosyjskich dworach. Przykłady takich polonezów odnajdujemy w dziełach scenicznych kompozytorów takich jak Michaił Glinka (Życie za cara), Modest Musorgski (Borys Godunow), czy Piotr Czajkowski (Dama Pikowa).
W twórczości Fryderyka Chopina polonez obecny jest od samego początku – pierwsze utwory tego gatunku kompozytor pisze już w wieku lat siedmiu. Polonezy te – pełne dziecięcej naiwności – świadczą jednak o chłonięciu przez młodego Chopina pełnego najnowszych trendów muzycznego krajobrazu Warszawy. Odnajdujemy w nich inspiracje nurtem sentymentalnym, użytkowym, elegijnym, heroicznym, odnajdujemy także konwencjonalną formę poloneza – symetryczne frazy, charakterystyczne motywy rytmiczne i melodyczne, określone incipity i kadencje. W polonezach młodzieńczych Chopin już świadomie i coraz śmielej czerpie z otaczających go tendencji i wzorców. Mimo to żaden z powstałych wówczas dziewięciu solowych polonezów nie został przez kompozytora uznany za godny szerszej publiczności. Na wydawanie polonezów drukiem Chopin decyduje się dopiero po wyjeździe z Warszawy. W powstałych w ciągu następnych kilkunastu lat siedmiu utworach obserwujemy coraz śmielszą ekspansję poza ramy gatunkowe poloneza, widoczną zwłaszcza w swobodnym prowadzeniu formy, kontrastach, fuzji stylów, czy niespotykanej ekspresji.
Polonez B-dur WN 17
Napisany podczas studiów kompozytorskich u Józefa Elsnera Polonez B-dur (ukończony najprawdopodobniej w roku 1829) należy do młodzieńczej fazy twórczości Chopina. Posiada cechy wzorcowego przedstawiciela tego gatunku: charakterystyczne figury i zwroty czy symetrię formy, jednak co ważniejsze, przejawia wszelkie cechy modnego wówczas stylu brillant. Stylu – dodajmy – opanowanego przez młodego kompozytora do perfekcji, o czym świadczy beztroska wirtuozeria utworu – liczne figuracje pełne ozdobników z pewnością stanowiły wyzwanie nawet dla wprawnego pianisty. Zabawa rejestrami, skontrastowanie faktury i artykulacji zapowiada zaś to, co będzie tak charakterystyczne dla twórczości Chopina – kontrasty, przeciwstawienia oraz dialogowanie napędzające i kształtujące formę jego późniejszych utworów.
Polonez B-dur nie wszedł nigdy do nurtu oficjalnej, publicznej twórczości Chopina. Został wydany dopiero po jego śmierci jako świadectwo rozwoju młodego kompozytora, niezgodnie z resztą z jego ostatnią wolą, w której stanowczo sprzeciwiał się publikacji niewydanych przez siebie utworów. Nie zachował się do dziś żaden z dwóch autografów tego utworu. Wcześniejszy posłużył jednak jako podstawa kopii sporządzonych przez siostrę Chopina – Ludwikę Jędrzejewiczową oraz przez Juliusza Fontanę, który wydał Poloneza jako op. 71 nr 2 w 1855 r. Późniejszy, bardziej wykończony, o którego istnieniu dwoje kopistów najprawdopodobniej nie wiedziało, stanowił zaś podstawę pierwszego wydania polskiego J. Chrząszcza z 1853 r.
Katarzyna Koziej
Zasady tworzenia tekstu głównego
Poloneza B-dur WN 17
Za podstawę przyjmujemy Wp jako źródło oparte najprawdopodobniej na późniejszym i znacznie staranniej przygotowanym autografie Chopina, [A]. Liczne błędy Wp poprawiamy na podstawie porównania z pozostałymi źródłami, KJ i WF, które oparte były – bezpośrednio lub pośrednio – na innym, roboczym autografie, [AI].
