Gatunek walc
Walc jest gatunkiem muzyki tanecznej, w metrum ¾, w tempie dość żywym. Wywodzi się głównie z austriackiego tańca ludowego, lendlera (niem. Ländler), ale także innych pokrewnych tańców obrotowych, jak Deutscher Tanz, Steirischer (zwany w Polsce sztajerkiem) czy Dreher. Charakterystyczną cechą jest ruch wirowy tańczących par – stąd też pochodzi jego nazwa (od niem. walzen – obracać się). Istnieje wiele jego odmian, z których najbardziej znane to żywy walc wiedeński oraz wolniejszy i bardziej nastrojowy, walc angielski. Taniec zyskał popularność pod koniec XVIII w., wkraczając spod strzech chłopskich do niemalże wszystkich warstw społecznych: od mieszczańskich salonów po arystokratyczne sale balowe. W XIX w. dużym zainteresowaniem cieszyły się koncertowe walce typu wiedeńskiego komponowane przez Josepha Lannera oraz Johanna Straussa (ojca) i Johanna Straussa (syna). Równolegle postawały walce stylizowane, szczególnie na modny wówczas fortepian, a wśród ich twórców należy wymienić zgoła tych najwybitniejszych: C.M von Webera, F. Schuberta i oczywiście F. Chopina.
Walce Chopina
Chopin po raz pierwszy zapoznał się z ludowym walcem zapewne podczas wakacyjnych pobytów w Szafarni. W liście do rodziców z roku 1825 pisał: „Zaczęły się skoki, walec i obertas, aby jednak zachęcić stojących cicho i tylko na miejscu podrygujących parobków, poszedłem w pierwszą parę walca z panną Teklą, na koniec z panią Dziewanowską. Później tak się wszyscy rozochocili, że do upadłego na dziedzińcu wywijali (…)”. W tym samym liście oraz nieco późniejszym, zachowało się bodaj najwcześniejsze świadectwo Chopinowskich prób kompozytorskich w tym gatunku: „Chciałem Wam, siostrylle, walczyka mego posłać, ale nie mam czasu pisać (…). Nie ulega wątpliwości, że Chopin tworzył walce już od najmłodszych lat. Do naszych czasów zachowało się 18 walców z czego tylko 8 zostało opublikowanych przez kompozytora. Wiadomo także o co najmniej 8 zaginionych utworach tego gatunku.
Osiem walców, którym Chopin nadał numery opusowe, są utworami najwyższej próby. To poematy taneczne, w których w mistrzowski sposób kompozytor łączy elegancję wytwornego salonu z wyrafinowanym blaskiem melodycznym i wyszukaną harmoniką. Zasadniczo można podzielić je na dwa typy. Pierwszym jest wirtuozowski valse brillante, utrzymany w szybkim tempie, bardzo często z wyrazistym wstępem i popisową codą, jak np. Walc Es-dur op. 18, Walc As-dur op. 34 nr 1 czy Walc As-dur op. 42. Drugi typ reprezentują walce melancholijne i nieco nostalgiczne, utrzymane w wolniejszym tempie i tonacjach molowych, jak np. Walc a-moll op. 34 nr 3 czy Walc cis-moll op. 64.
Obok tych rozbudowanych walców oficjalnego nurtu istnieją też utwory, których Chopin nie ujawniał szerokiemu gronu publiczności. Charakteryzują się znacznie mniejszymi rozmiarami, nie ustępują jednak swoją ekspresją, błyskotliwością i elegancją walcom opusowanym. Mowa tu o szeregu walców młodzieńczych (np. Walc h-moll WN19). Walc był także jednym z najpopularniejszych gatunków, które Chopin ofiarowywał swoim uczniom i przyjaciołom. Znamiennym tego przykładem jest sentymentalny Walc f-moll WN55, zachowany aż w pięciu różnych autografach, z których cztery mają wpisane dedykacje.
Walc As-dur op. 42
W 1838 roku płonie paryski Théâtre Favart, a wraz z nim przylegające do niego budynki, w tym – oficyna wydawnicza Francesca Antonia Paciniego. W geście solidarności, chroniąc Paciniego przed bankructwem, kompozytorzy przesyłają mu bezpłatnie swoje utwory, które ten wydaje w osobnych zeszytach pod wspólnym tytułem Livre musical des cent-et-un.
Dwa lata później, w pierwszych tygodniach stycznia 1840 r., Chopin kończy w Paryżu Walca As-dur i decyduje się go opublikować. Po Walcu Es-dur op. 18 oraz trzech walcach z op. 34 będzie to piąty utwór tego gatunku, który ukaże się drukiem. Odpowiadając na potrzebę wspomnianego Paciniego Chopin postanawia dostarczyć mu swój nowy walc, któremu nadaje nr opusowy 42. Niemalże równolegle przekazuje gotowe podkłady także wydawcy niemieckiemu i angielskiemu. W utworze kompozytor nie umieścił dedykacji, ale – jak można przypuszczać – jest on napisany z myślą o George Sand – podobnie jak inne dzieła bez dedykacji, powstałe nieco wcześniej w Nohant.
Walc ma charakter rozbudowanego poematu choreicznego o wirtuozowskim i błyskotliwym charakterze, wymagającym od wykonawcy znacznej sprawności technicznej. Rozpoczyna się trylowym wstępem, stanowiącym niejako „zaproszenie do tańca”. Pojawia się pierwszy temat, w którym zaskoczeniem są nakładające się rytmy dwudzielne i trójdzielne: parzysta melodia w górnym głosie przeciwstawiana jest walcowemu akompaniamentowi. Wymaga to doskonałej niezależności rąk w celu harmonijnego dopełniania się. Drugi temat przyjmuje funkcję powracającego ritornelu, integrującego kolejne sekcje. Kolejne tematy wnoszą coraz to nowe elementy do tanecznego temperamentu utworu: skoczne akordy i śpiewne figuracje. Kontrast i oddech przynosi środkowa część kantylenowa, sostenuto w c-moll, z nieznacznie udramatyzowaną melodią i bardziej złożoną harmoniką. Utwór kończy efektowana coda, będąca kwintesencją Chopinowskiego stylu: stopniowo narastająca, przyspieszająca i puentująca.
Wedle przekazu ucznia Chopina, Wilhelma Lenza, sam kompozytor mówił, że walc ten należało grać jak „zegarowy kurant”. Wykonywany przez Chopina miał urzeczywistniać w stopniu najwyższym styl rubato: „Grał on ten utwór w ciągłym stretto prestissimo, zachowując stałą miarę w basie. Girlanda z kwiatów, tancerze i tancerki!” – zachwycał się Lenz. Robert Schumann określał tego walca mianem „utworu salonowego najszlachetniejszego rodzaju” dodając: „gdyby Chopin chciał zagrać go do tańca, to chyba nie mniej niż połowa tancerek musiałaby być co najmniej hrabiankami”.
M.M.
Literatura:
Bielecki Artur, Walc, http://pl.chopin.nifc.pl/chopin/genre/detail/id/4
Eigeldinger Jean-Jacques, Chopin w oczach swoich uczniów, Kraków 2010
Komarnicki Krzysztof, Walc, http://www.muzykotekaszkolna.pl/wiedza/gatunki/walc
Tomaszewski, Mieczysław, Walc As-dur op. 42, [w:] Cykl audycji „Fryderyka Chopina Dzieła Wszystkie”, Polskie Radio II, http://pl.chopin.nifc.pl/chopin/composition/detail/id/100
Zieliński Tadeusz A., Chopin. Życie i droga twórcza, Kraków 1998
