Gatunek walc
Walc jest gatunkiem muzyki tanecznej, w metrum ¾, w tempie dość żywym. Wywodzi się głównie z austriackiego tańca ludowego, lendlera (niem. Ländler), ale także innych pokrewnych tańców obrotowych, jak Deutscher Tanz, Steirischer (zwany w Polsce sztajerkiem) czy Dreher. Charakterystyczną cechą jest ruch wirowy tańczących par – stąd też pochodzi jego nazwa (od niem. walzen – obracać się). Istnieje wiele jego odmian, z których najbardziej znane to żywy walc wiedeński oraz wolniejszy i bardziej nastrojowy, walc angielski. Taniec zyskał popularność pod koniec XVIII w., wkraczając spod strzech chłopskich do niemalże wszystkich warstw społecznych: od mieszczańskich salonów po arystokratyczne sale balowe. W XIX w. dużym zainteresowaniem cieszyły się koncertowe walce typu wiedeńskiego komponowane przez Josepha Lannera oraz Johanna Straussa (ojca) i Johanna Straussa (syna). Równolegle postawały walce stylizowane, szczególnie na modny wówczas fortepian, a wśród ich twórców należy wymienić zgoła tych najwybitniejszych: C.M von Webera, F. Schuberta i oczywiście F. Chopina.
Walce Chopina
Chopin po raz pierwszy zapoznał się z ludowym walcem zapewne podczas wakacyjnych pobytów w Szafarni. W liście do rodziców z roku 1825 pisał: „Zaczęły się skoki, walec i obertas, aby jednak zachęcić stojących cicho i tylko na miejscu podrygujących parobków, poszedłem w pierwszą parę walca z panną Teklą, na koniec z panią Dziewanowską. Później tak się wszyscy rozochocili, że do upadłego na dziedzińcu wywijali (…)”. W tym samym liście oraz nieco późniejszym, zachowało się bodaj najwcześniejsze świadectwo Chopinowskich prób kompozytorskich w tym gatunku: „Chciałem Wam, siostrylle, walczyka mego posłać, ale nie mam czasu pisać (…). Nie ulega wątpliwości, że Chopin tworzył walce już od najmłodszych lat. Do naszych czasów zachowało się 18 walców z czego tylko 8 zostało opublikowanych przez kompozytora. Wiadomo także o co najmniej 8 zaginionych utworach tego gatunku.
Osiem walców, którym Chopin nadał numery opusowe, są utworami najwyższej próby. To poematy taneczne, w których w mistrzowski sposób kompozytor łączy elegancję wytwornego salonu z wyrafinowanym blaskiem melodycznym i wyszukaną harmoniką. Zasadniczo można podzielić je na dwa typy. Pierwszym jest wirtuozowski valse brillante, utrzymany w szybkim tempie, bardzo często z wyrazistym wstępem i popisową codą, jak np. Walc Es-dur op. 18, Walc As-dur op. 34 nr 1 czy Walc As-dur op. 42. Drugi typ reprezentują walce melancholijne i nieco nostalgiczne, utrzymane w wolniejszym tempie i tonacjach molowych, jak np. Walc a-moll op. 34 nr 3 czy Walc cis-moll op. 64.
Obok tych rozbudowanych walców oficjalnego nurtu istnieją też utwory, których Chopin nie ujawniał szerokiemu gronu publiczności. Charakteryzują się znacznie mniejszymi rozmiarami, nie ustępują jednak swoją ekspresją, błyskotliwością i elegancją walcom opusowanym. Mowa tu o szeregu walców młodzieńczych (np. Walc h-moll WN19). Walc był także jednym z najpopularniejszych gatunków, które Chopin ofiarowywał swoim uczniom i przyjaciołom. Znamiennym tego przykładem jest sentymentalny Walc f-moll WN55, zachowany aż w pięciu różnych autografach, z których cztery mają wpisane dedykacje.
M.M.
Walc cis-moll op. 64 nr 2
Dedykantką drugiego z walców, wydanych jako opus 64, była inna królowa paryskich salonów, baronowa Charlotta Rotschild, żona słynnego bankiera i mecenasa sztuki, Nathaniela. Cztery lata wcześniej otrzymała dar królewski: dedykację Ballady f–moll. Walc cis–moll – w swej kategorii – jest również arcydziełem. Arcydziełem poetyczności wyrażonym w sposób zwięzły, esencjonalny.
Walc ma kształt trzyczęściowej choreicznej miniatury, jest tańcem z triem. Niezapomniany temat inicjalny niesie w sobie dźwięczność, słodycz, melancholię. Małą antologię zestawić by można z określeń, jakimi starano się oddać jego nieuchwytną aurę. Jamesa Hunekera poniosła chyba egzaltacja: usłyszał w tej kantylenie aż „ból liryczny doprowadzony do szału”. Melodii tria kazał Chopin zabrzmieć nieco wolniej i w tonacji Des–dur, jak to nieraz lubił robić, zmieniając ton i barwę poprzez tzw. przemianę enharmoniczną. Szczyt kondensacji: wzlot cichego uniesienia dokonany zostaje na przestrzeni parunastu zaledwie taktów. Prostotę formy wzbogacił Chopin w sposób dotąd nie stosowany: po zabrzmieniu każdego z tematów, obu – co do swego charakteru – lirycznych i kantabilnych, puścił w ruch zwiewne i eteryczne moto perpetuo ritornelu.
Wzór walca typu mélancolique, który w drugiej połowie wieku stanie się walcem triste, znaleźć można w Walcu a–moll, drugim z opus 34. Walc cis–moll przyniósł muzykę jeszcze subtelniejszą, jeszcze bardziej uwewnętrznioną: jej ton liryczny jest nacechowany niepowtarzalną odmianą intymności.
Mieczysław Tomaszewski
Cykl audycji "Fryderyka Chopina Dzieła Wszystkie"
Polskie Radio II
